Geuria #087 Monografikoan argitaratutako elkarrizketa
“Gure Gerrak. Hego Uribe eskualdean ditugun aldarrikapen, hausnarketa eta ekintza ezberdinen solasaldiak”
Irakurri osorik PDFan

Planetako baso tropikaleko eskualderik handiena da Amazonia: 5.500.000 kilometro karratuko azalera du. Brasilek eta Peruk zatirik handiena hartzen dute —% 60a eta % 13a, hurrenez hurren—, baina beste zazpi herrialdek ere muga dute: Bolivia, Kolonbia, Ekuador, Guyana, Surinam, Venezuela eta Guyana Frantsesa. Urtero oihan-hedadura itzelak galtzen ditu Amazoniak, bortizkeria eta giza eskubideen bortxaketa-testuinguruan, berotegi-efektuko gas-kantitate handiak igorriz. Deforestazioaren ondorioa da hori.
Greenpeace nazioarteko erakundeak dioenez, 1970etik Frantzia osoa baino baso-azalera handiagoa galdu da Brasilen, eta 2020tik 2021era bitartean Brasilgo Amazoniak 8.712 kilometro karratu oihan galdu zituen, “azken 13 urteetako bigarren daturik txarrena”. Datuak datu, 90eko hamarkadan oihanak 2.000 milioi CO2 tona xurgatzen zituen, eta 2021ean xurgatzen duena baino CO2 gehiago isurtzen du. Bestetik, 2019an 33 aktibista erail zituztela salatu du Greenpeacek: “Brasil, 2019an, hirugarren postuan zegoen ingurumen-ekintzaileen hilketen rankingean”.

Deforestazioa eta baso-degradazioa arazo kronikoa da: abeltzaintzarako eta soja-laborantzarako larreak sortzeko nekazaritzarako muga zabaltzea da arazo horren erantzule nagusia. Era berean, basogintza industrialaren ustiapenak —neurri handi batean legez kanpokoa dena— bidea ireki dio gerora sua erabiltzearen bidezko suntsiketari, eta beste mehatxu handi bat dira proiektu hidroelektrikoak. Enpresa elektrikoak eta aseguru-etxeak proiektu suntsigarri horiekin negozioak egiten saiatzen dira, eta zur tropikalen merkatuak ere erantzukizun handia du. Espainia, adibidez, Amazoniako zur tropikal inportatzaile handienetakoa da Europa mailan. Amazoniako suntsiketari lagundu ez ezik, lurralde indigenetako inbasioa edo lan esklabotza ere bultzatzen du.

Roberto Awanari (Iquitos, Peru, 1977) Peruko Amazoniako San Pedro de Tipishka herrian jaio zen, Kukama herriaren barruan. Duela 15 urte heldu zen Euskal Herrira; Basaurira. Amazoniako deforestazioaren kontra borrokatzen du eta horren inguruan hitz egin dugu berarekin.

Amazoniako zein aldetakoa zara, Roberto?
‘Gran Kukama’ batekoa naiz. Peruko Kukama herriaren barruan dago, eta erdian, San Pedro de Tipishka dago. Ni bertan jaio nintzen.

Amazoniak eta bertako naturak zure bizitzan eragina izango zuen.
Dena, egia esateko. Amazonian hazten zarenean gauza baliotsuak kontuan hartzen dituzu. Eta ez bakarrik pertsona moduan; gizakia baino harago doa gure ingurua. Egunero aldatzen da ingurua, eta egunero aldatzen gara gu ere. Atzo maitatu genuena gaur ez dago eta ez da itzuliko, beraz, herri berriak eraiki behar dira ia egunero. Txoriek eta xomorroek ondo dakite: gure ondoan bizi dira eta jakin gabe hortik ikasten da, horrelako gauzak ikusten ditugu Amazonian. Zoritxarrez horrela ikasi genuen gure bizitza ikusten, bizirik gaude eta aurrera goaz.

Zer desberdintasun dago Amazoniaren eta Basauri edota Hego Uriberen artean?
Hasieran sekulako kontrastea ikusi nuen, baina pertsonak gara eta munduan 200.000 urte baino gehiago daramagu, leku desberdinetan bizitzen: basamortuan, izotzetan, mendietan, uretan, zuhaitzetan, basoetan. Azken finean gakoa da zelan sentitzen zaren, aurrera egiteko zer behar duzun. Dena da biziraupena.

Zenbat urte daramazu Basaurin bizitzen?
Duela 15 urte heldu nintzen Euskal Herrira, Basaurira.

Duela 15 urte iritsi zen Basaurira, Kalerora, Roberto Awanari // Geuria

Jaio zinenetik gaur egunera arte Amazoniak izan duen garapenaz galdetuko banizu.
Egia esateko, atzera goaz. Hala ere, sistemak ematen dizkigun gauza guztiak aprobetxatzen ditugu, hala nola, sistema bera menperatzeko sortutako tresnak globalizazioari esker gure herrietara heldu dira eta oihanean hiltzen ez zaituenak indarra ematen dizu. Tresna horiek kontrolatzea eta gure alde ipintzea garaipena izan da.

Zein suntsiketa jasan ditu Amazoniak eta bereziki zure herriak?
Suntsiketa asko. Konkistatik aurrera, irainak, arpilaketa, bortxaketak edota jatorrizko herrien desagerpena jasan ditugu eta jasaten ditugu… Peruko Gobernuak dio babestuta gaudela, baina zer da babesa? Gure lurralde eskubideen negoziazioetan herri ikusezina izaten jarraitzen badugu, ezer ez dugu lortu. Hori da suntsiketa nagusiena.

Herri ikusezina aipatu duzu.
Bai. Herri ikusezintzat hartzen bagaituzte, nahi dutena egiten dute. Ospitalerik ez dagoenean, sendabelarrak nortzuk erabiltzen dituzte? Bada, guk. Ur edangarririk ez dagoenen, ibaiko ura nortzuk edaten dute? Bada, guk. Animalien arimetan nortzuk sinesten dute? Guk. Egurrezko etxeak nortzuk dauzkate? Guk. Argi dago, flora eta fauna babesten ez baditugu hilko garela, Amazoniaren defentsarik gabe ez garelako ezer.

“Amazoniako deforestazioa %50 hazi da koronabirusak eragindako kontrol faltagatik”. Horrela adierazi zuten 2020ko apirilean hainbat komunikabidek.
Oso gai gogorra da, baina guretzat ez da gai berria. Globalizazioaren ekonomiak ez du etenik: hiri handiak edo oligarken ekonomia salbatzeko kontrolik ez duten herriez aprobetxatzen dira, betidanik. Krisietan aberatsek diru gehiago dute eta pobreak pobreagoak dira. Oihanean sakabanatuta bizi gara eta bakoitzak bere autonomia estatutua du; hortaz, aprobetxatu egiten dira. Zelan negoziatuko zenuke 50 herri baino gehiagorekin? Herri bakoitza nazio bat da, hortik “kaosa” dator, eta gu ere errudunak gara. Transnazionalek dirua ematen badigute konplize bihurtzen gara, dirua ematen digute “Trochas” egiteko, hau da, makinaria oihanean sartzeko bideak egiteko. Kapitalismoaren mende egotera bultzatzen gaituzte. Nik genozidio bat dela esango nuke, sistematikoki suntsitu egin nahi gaituztelako bai petroleroek bai zurginek bai farmazeutikek. Hori da deforestazioaren gakoa. “Legeak non daude?” galdetuko duzu, eta erantzuna zera da: gu bezalako herrietan legeak ikusezinak direla.

50 herri indigena baino gehiago daude Amazonian. Herri horietan deforestazioaren eragina nabaria da: beren bizitokietatik mugiaraztera behartzen dituzte bertako herritarrak. Zehazki, zer ari da gertatzen herri indigenetan?
Amazoniako oihanean 50 herri indigena baino gehiago daude. Gehienak egoera larrian daude; horien artean, nire herria. Lehen komentatu dut dena aldatzen duela deforestazioak, baina bere denboran. Herri indigenetan hori onartuta daukagu eta ondo moldatzen gara. Oihaneko legea da. Ibaien bideak aldatzen dira eta gu ibai ertzetan bizi garenez mugitu behar gara. Baina deforestazioarekin zer ari den gertatzen? Bada, deforestazioak behartzen gaitu prozesu hori gero eta arinago egitera, animaliak baso berrien bila doaz, ibaiak kutsatzen dira, makinarien zaratekin animaliak izutzen dira. Horrela dena desorekatzen da. Gu ez gaude garapenaren kontra, baina garapen jasangarria dela diote. Jasangarria? Errepideak edukitzea ondo datorkigula diote, baina errepideak makineria gehiago sartzeko? Orduan, jasangarria norentzat da? Basoan eta basotik bizi diren herrientzat ez, argi eta garbi.

Hizkuntza propioak ere badaude Amazonian.
Bai. Gaur egun ez dakit zehatz mehatz zenbat hizkuntza dauden Amazonia barruan. Benetan gustatuko litzaidake hori jakitea. Izan ere, hizkuntza batzuek oso hiztun gutxi dituzte, eta hiztun gehienak, gainera, adinez oso nagusiak dira. Nik ikasi nuen tupi guarani hizkuntza, baita portugesa, ingelesa, euskara eta gaztelania ere. Azken hori, inposaketagatik.

Deforestazioak indigenen hizkuntza aberastasunean eragina du?
Euskal Herrian gertatu zena gertatzen ari da Peruko oihanean. Atzerriko jendea lan egitera joaten da bertara helburu batekin: dirua egitea, alegia. Sendabelarrak, egurrak, ehiza, modan dagoen elikadura, petrolioa, turismo kapitalista eta abar luze bat. Hori dena burutzeko, deforestazioa egiten dute. Kukameraz esaten dugu: “Awa ia marakaya kumitsa, awa yanamatamuki kumitsa”, edo euskaraz litzatekeena: “Jendeak belarrekin hitz egiteko jaguarrak bezala hitz egin behar du”. Hizkuntza harago doa, hizkuntza galtzen bada, barruko botere misteriotsu hori zuregandik deskonektatzen da.

Euskaraz hitz egiten duzu. Kukama euskararekin alderatuz gero, zein antzekotasun eta desberdintasun daude?
Euskara kukama bezain indigena da. Ez dakit zenbat hiztun dituen kukamak, desagertzen ari dela esaten baitute. Jendeari lotsa ematen dio kukamaz hitz egiteak, txantxetarako bakarrik erabiltzen baitute, edo etxean, edo mozkortuta daudenean. Peruko eskola publikoak eragina izan du gure hizkuntzaren galeran. Penagarria da hori. Euskara ikastea erabaki nuen duela 15 urte, gizartean erabat integratzeko. Langabezian nengoen momentu batean AEKko irakasle zen lagun batek euskara doan ikastera gonbidatu ninduen. Detaile hori oso garrantzitsua da niretzat. Euskarak leku bat eman zidan munduan.

Roberto Awanari Colca Haranean, Perun // Utzitakoa

Askok diote mundutik aparte bizi direla indigenak, egoera “penagarrian” eta “zibilizatu gabe”. Zer esango zenieke pertsona horiei?
Ea zer esango niekeen? Bada ez dakitenari buruz ez hitz egiteko. Isildu daitezela eta irakur dezatela esango nieke.

Zein da indigenen bizimodua?
Bakoitzak dauka mundu ikuskera bat, kosmobisio bat. Eta kosmobisio horrek bideratzen gaitu bizitzan. Gure kasuan “Ëra Kakiri” deitzen da. Euskarara itzulita “bizitza ona” litzateke.

Harremanik baduzu Amazoniako norbaitekin?
Bai, sare sozialei esker harremanetan nago bertako jendearekin. Bilera birtualak egiten ditugu, batez ere jaiak prestatzeko edo gure herriaren zalantzak argitzeko. Whatsapp edo Telegram erabiliz komunikazioa kukameraz, gaztelaniaz edo portugesez egiten dugu, hiru herrialdetako kukamak gaudelako: Brasil, Kolonbia eta Peru.

Munduko oihanik tropikalena da Amazonia. Brasilek eta Peruk zatirik handiena hartzen dute, baina beste zazpi herrialde ere hartzen ditu. Herrialde bakoitzak zelan tratatzen du deforestazioaren arazoa?
Gaur egun, teorian, debekatuta dago egurra ateratzea. Bestalde, Gobernuz Kanpoko Erakunde berriak agertu dira deforestazioaren kontra sentsibilizazio-kanpainak egiteko. Orain dela bi urtetik hona debekatzen ari dira zuhaitzak erabiltzen dituzten jaiak, baina egia esan jendeak ez du kasurik egiten.

Amazoniako deforestazioa eta indigenen apartheida geldiarazteko zerbait egin da urte hauetan guztietan?
Iaz Bizkaiko Foru Aldundia landatze-kanpaina egiten aritu zen. Nahiz eta kanpaina txikia izan, zeozer bada. Maila pertsonalean, lehen boikotak egiten genituen. Gazte errebeldeak ginen deforestazioaren kontra. Adibidez, harea sartzen genuen kamioen edo traktoreen erregai-tankeetan edo askotan iltzeak ipintzen genituen zuhaitzetan, horrela horiek moztean motozerraren zerrak apur zitezen.

Gu geu gauden tokitik oraindik ere lagundu dezakegu borroka horretan ala berandu da jada?
Dena zirkularra da. Han egiten dena lehenago edo beranduago hemen sentituko dugu eta hemen egiten duguna han eragingo du. Pandemiak edo berotze globalak oso argi utzi digu hori. Etorkizunean ez dakit, baina ondorioak jada sufritzen ari gara. Esaterako, landare inbaditzaileak, liztor afrikarra, tigre eltxoa… Ez dugu ahaztu behar tigre eltxoa klima-aldaketagatik eta deforestazioagatik heldu zela estatu espainiarrera.