Gerrek erbesteratzeak dakartzate maiz. Herritar askok beste herrialde batera ihes egin behar dute askotan, beren etxeetatik eta senide eta lagunetatik aldenduz. Asko atzerrira doaz, baina beste askok, ordea, lurralde bereko beste udalerri batera ihes egiten dute. Manuela Arrieta Apellaniz (Iberluze, Galdakao, 1921) galdakoztarraren kasua izan zen hori. Gerra Zibilaren erdian, 1937an Galdakaotik, bere etxetik, ihes egin behar izan zuen bere ama, bere ahizpekin eta osaba batekin, gurdi eta behiekin. Berrogei kilometro-edo egin zituzten oinez, gauez, Sopuertara iritsi arte. 

100 urte dituen Manuelak (aurten 101 urte beteko ditu) oroitzapenak ondo gogoan ditu. Aurtengo maiatzean 85 urte bete dira Francoren agindupean zeuden Alemaniako Legión Cóndorrek eta Italiako Aviazione Legionariak Galdakao bonbardatu zutenetik. 1937ko apirilean, maiatzean eta ekainean zehar hainbat bonba jaurti zituzten bondardeatzaile alemaniarrek eta italiarrek herrian. Gutxienez 28 bonbardaketa zenbatu ziren Galdakaon. Gerra Zibilean Burdin Hesiaren barruan kokatuta zegoen Galdakao, eta Zuhatzun Dinamita lantegia zegoen; hortaz, helburu militar bat izan zen Galdakao. Gainera, herritar zibilen kontrako eraso asko egon ziren. 1937ko maiatzaren 19an jazo zen gertaerarik latzena Galdakaon, Plazakoetxeko babeslekuan: 16 hildako utzi zituen egun hartako bonbardaketak (Ramona Astigarraga, Encarnación Basarrate Burgoa, Adelaida Etxebarria Ibarra, Sergia Etxebarria Ibarra, María Mercedes Izagirre, Moisés Jugo Abasolo, Maria Begoña Moreno Etxebarria, Tomás Lekue Etxebarria, Maria Lourdes Moreno Etxebarria, María Pilar Salaberria Egiluz, Tomás Sierra Etxeberria, Isabel Tutor Izagirre, Ascensión Ugalde Basauri, Sabino Uranga Ocerin, Maria Manuela Zamakona eta Jose Goiarrola Agirre). Baina hildako gehiago egon ziren: 1937ko apirila eta ekaina bitartean 40 herritar hil zituzten Galdakaon faxistek.

Manuelak 15 urte zituen, baina ez zituen Galdakaon jaurti zituzten bonbak bizi, zorionez. Bai, ordea, Gernikara bidean zihoazten hegazkinak ikusi zituen. Sopuertan bi hilabete inguru eman zituzten eta ondoren Galdakaora bueltatu zen. Iberluzen jaio zen Manuela, baina gero Itzagara joan ziren bizitzen. Berarekin solasaldia izan dugu.

Manuela, Gerra Zibila bertatik bertara bizi zenuen. Zer gogoratzen duzu garai haietaz?
Guk martxe gendun Galdakotik Soportara. Joan gintzezan Soportara eta Galdakon ez genun ikusi bonbardaketa. Gurdiegaz eta behiekaz joan gintzezan Soportara. Gau guztie eman gendun bidean. Bonbak ezkozkuezen botaten, baia argiek botaten ezkuen. Gau guztie parau barik.

Eta Sopuertan, zelan?
Soportan etxe bat erosi gendun, eta han hile bi edo holan egin genduzen. Ez dakit fijo baie hile bi inguru egin genduzen.

Eta gero buelta Galdakora.
Galdakora etorri gintzezan nire ahizteagaz —niri segitan doztana eta Usansolon bizi dana— eta osaba bategaz, nire amaren neba bategaz. Galdakon egon zan dana zarratute, baie egon zan lehen Laliega deitzen dotziena zabalik, fatxak ziran eta. Gaur egun Peña Santa Cruz alkartea dago bertan. Hori egon zan zabalik, eta nire osabiak ikusi zeuzen ogiek salduten; zaku bat erosi eta Soportara eroan zauen. Nire ama eta ahiztea zegozan han eta euren bile joan zan.

Zelan bizi zineten Galdakaon?
Etorri gintzezenean Galdakora gero, ondo bizi gintzezan. Gu bizi gintzezan Itzagan. Ni jaio egin naz Iberluzen, baia gero gu joan gintzezan Itzagara, orain Abiadura Handiko Treneko (AHT) zuloetatik gertu egozan baserri batera. Nire amak eta aitek erosi zeurien baserria basoan eta joan gintzezan hara. Han egin zuerien etxetxu bet eta hara biziten joan gintzezan. Neu ezkondu nazenean be ez zan egon Galdakon etxerik, eta egin zauen nire gizonak Itzagan pisue. Ezkondu gintzezan eta hara joan gintzezan biziten. “De viaje de novios” ez gintzezan joan, ze dirue gaste gendun etxea iten. Itxagan jaio direz lau pertsona: Florentxu, Maria Jesus, Joseba eta Bego.

Zure aitak edo senarrak frontera joan behar izan zuten?
Nire aite gerra hasi baino lehenago hil zan. Nire aite hil zen 1936ko urtarrilean eta uztailean urten zeuen gerrea. Osaba Honorio bai joan zan gerrera, baia egon zan gerran denbora gitxien. Seme bakarra zan eta ez zeurien eukin aitarik; ordun etxera etorri zan nahiko arin. Nire gizonak egin zeuzen gerran eta gero soldaduzkan zazpi urte. 

Zuk zeuk bonbak jaurti zituzten hegazkinak ikusi izan zenituen.
Soportan gintzezala Gernika bondardatzera joan zirezan abioiak ikusi genduzan. Egon nintzan ni miradorean. Etxe horrek deko miradora eta joan zirezan hiru, hiru eta hiru abioi segidan; bederatzi guztire. Harek ez zeurien atzerantza begituten, harek jakin zeurien firme nora zoazten, firme. Gero zelango bonbak, zelango sarraskie Gernike bonbardatu zeurienean. Baie zelango bonbak… Harek ez zeurien eroan beste misiorik: harek eroan zeurien gauze bet bakarrik, Gernike bonbardatzea. Ene! Halangorik… Zelako tristura…

Horrelakorik ez dadila berriro errepikatu.
Jaungoikoak ez dezala utzi holangorik pasaterik. Gerreak izena moduen deko, gerrea.