Urte luzez atzerritik bidaian ibili eta gero, errotzeko beharra sortu zitzaion Mar Garrote Calvori (Madril, 1976). Hiriko bizitzatik ihes egin nahian, Zeberioko Maskilu kontserberaren proiektuan sartu zen buru-belarri, orain dela hamarkada bat. Duela lau urtetik, gainera, bere proiektu propioa ere badarama aurrera: Zerbatik uzta agroekofeministak. “Norbaitek esan zidan behin, gosaltzea egunean zehar egiten dugun lehen ekintza politikoa dela” —dio Calvok. “Bada, nik uste dut lehenengo ekintza politikoa gosaldu baino askoz lehenago egiten dugula: gure buruari elikagaia nork produzitu duen, nork erosi duen eta nork sukaldatu duen galdetzen diogunean”. Ekoizlearen iritziz, sistema industrialak ez du inoiz “nor” hori (edo subjetu horren bizitza) erdigunean jarriko; eta, beraz, beharrezkoa da metodo alternatibo baten alde egitea: agroekofeminismoaren, edo, behinola deitzen zitzaion bezala, baserriko emakumeek bultzatutako autokontsumoaren sistemaren alde.

Nola hasi zinen agroekologiaren munduan? Maskilu kontserberaren proiektuarekin hasi nintzen, duela hamar bat urte. Zeberioko Udalak Nekazalgunea izeneko politika publikoa jarri zuen martxan, lehen sektorea bultzatzeko, eta Ermitabarriko lursail bat, bost urtez bertan bizi ahal izateko apartamentuak eta elikagaien transformaziorako erabili zitekeen eraikin bat jarri zuen ekimenera aurkeztu nahi zuten ekoizleen eskura. Hasieran, lau lagun izan ginen (Nadia López, ni eta gure bikoteak) hemen landatzen hasi ginenak, Basortu izeneko proiektuaren izenpean. Gero, horrek Maskilu kontserba agroekologikoen proiektua sortzea ekarri zuen, eta 11 lagun bildu ginen bertan (egun, 14 gaude lanean). Hasierako lau lagunak, gerora, banatu egin ginen, eta orain, bakoitzak bere proiektu propioak dauzka esku artean. Hori bai, Maskilun jarraitzen dugu guztiok, sarean lan egiteko logika galdu gabe.

Zein da zure aldetik sortu duzun azken proiektua? Zerbatik uzta agroekofeministak izeneko taldean ari naiz buru-belarri, duela lau urtetik. Proiektu honek hiru hanka ditu: ortuko nekazal lana, kontserbak eta otzarak egitea, eta formazioa; hau da, agroekologia edo produktu kimikorik gabeko elikagaiak ekoiztea, feminismoa eta hezkuntza.

Zein da hezkuntzaren garrantzia ekoizpen ekologikoan? Modelo agroindustriala utzi eta nekazari txikiei ekoizpen agroekologikoan hasteko laguntza eskaintzen dien politika publiko gutxi dago. Guri gehien kostatu zitzaiguna, Basortun hasi ginenean, nola hasi behar genuen jakitea izan zen, nola egin genitzakeen gauzak, eta ekoizpena hasteko orduan, proiektuari zein figura juridiko eman. Beste alde batetik, gizartean, orokorrean, ezagutza falta handia dago, eta zaila da modelo hau sustatu nahi duen jendea aurkitzea, askok ez baitakite zer den; beren eguneroko hiriko bizitzatik oso urrun ikusten duten ekimena da. Horregatik guztiagatik, zaila da proiektu agroekologikoak edo agroekofeministak aurrera ateratzea, ezagutza falta dagoelako arlo guztietan (ekoizleengan zein herritarrengan), eta gabezia hori da, hain zuzen, konpondu behar duguna.

Formakuntza eskaini ahal izateko, badaukazu aldez aurreko esperientziarik? Ni gizarte hezitzailea naiz ikasketaz, eta denbora luzez ibili izan naiz horretan lanean: gatazkak konpontzeko mediazioan. Arteara [Arratia] etorri baino lehen, asko bidaiatu nuen, eta atzerrian egon nintzen bizitzen; Mexikon, azkenekoz. Baina hona bueltatu nintzenean, konturatu nintzen ez nuela horrela jarraitu nahi, ezberdin bizi nahi nuela, umeak izan nahi nituela, eta hauek beste modu batean hezi nahi nituela, hirian baino, herri txiki batean. Beraz, lan hori uztea erabaki nuen Zeberioko proiektuarekin hastean. Baina landa munduaren balioaz ohartzean, konturatu nintzen gainontzeko jendea garrantzi horretaz sentsibilizatzea baliotsua dela. Horregatik, Zerbatik proiektuarekin hastean, errekuperatu egin ditut pedagogiaren arloan eta hezitzaile moduan ditudan ezagutzak, eta orain, jolasekin eta antzeko dinamikekin azaltzen diot jendeari zer dagoen jokoan elikadura sistemaz hitz egiten dugunean.

Zergatik sortu proiektu paralelo bat, Maskilutik aparte, formazio lanetan hasteko? Honakoa proiektu pertsonala da, eta ortuan hainbat lagunen eta familiako kideren laguntza izan arren, nik bakarrik kudeatzen dut. Basorturekin hasi ginenean, eskala handiko zerbait egin nahi izan genuen, baina proiektuan geunden bi bikoteek seme-alabak izan genituenean, konturatu ginen planteatu genuen moduan eramanezina zela. Lan dinamika hori nekagarria zen, eta aldatu egin behar genuela ohartu ginen. Orain esku artean dauzkagun proiektu indibidualak gaur egun daukagun egoerara hobeto egokitzen dira, ez soilik aurreko esperientziatik ikasi dugulako, baizik eta, Zerbatiken kasuan bezala, agroekofeminismoa erabiltzen dugulako: zaintza eta bizitza erdigunean jartzea.

Horrela definituko zenuke agroekofeminismoa? Niretzako, sareak sortzea eta nekazaritza modeloa aldatzea da. Eredu agroindustriala kapitalista eta patriarkala da, jendea alboratzen du eta ez du natura errespetatzen. Agroekofeminismoan, bizitza, zaintza eta pertsonak erdigunean jarri nahi ditugu, baita natura eta lurraldea ere. Azken batean, hitzak esaten duen bezala, agroekofeminismoa agroekologiari feminismoa gehitzean sortzen da; agroekologia betaurreko moreekin ikusten dugunean, alegia. Zein genero perspektiba dauka prozesu osoak? Nork landatzen du? Nola landatzen da? Eta nola banatu, prestatu, kontsumitu…?

Norbaitek esan zidan behin, gosaltzea egunean zehar egiten dugun lehen ekintza politikoa dela; bada, nik uste dut lehenengo ekintza politikoa gosaldu baino askoz lehenago egiten dugula: gure buruari elikagaia nork produzitu duen, nork erosi duen eta nork sukaldatu duen galdetzen diogunean. Adibidez, gosaria, egunero-egunero zure emazteak erosi eta sukaldatzen badu, ekintza politikoa agroekologiaren aldekoa izan daiteke, baina ez da oso feminista izango.

Kanpoko produkzioaz gain etxeko ekonomietan ere eragin behar bada, horrek bizitzera ohituta gauden sistema guztiz aldatzea beharko luke. Bai. Egungo modeloan, elikaduraz hitz egiten denean, ekoizleak baino ez dira kontuan hartzen, eta sistema hori baino askoz konplexuagoa da, hainbat ardatz baititu. Alde batetik, noski, jangaiak ekoizten dutenak daude, landatzen dituztenak, eta prozesatzen dituztenak. Baina gero, badaude banaketa eta kontsumoa ere.

Gaur gaurkoz, banaketa da botila-lepoarena egiten duen sistemako katebegia, horretaz arduratzen diren agenteak baitira prozesu osoarekin aberasten direnak, eta ez ekoizleak. Kontsumoaz ari garenean berriz, erosleez ari gara, bai etxeetakoez, herritarrez, bai erakunde publikoez. Izan ere, egoitzetarako, eskolako jantokietarako eta arlo publikorako egiten diren erosketek eragina dute bultzatu nahi dugun modeloan. Berdin bazait supermerkatuan erostea eta Perutik datozen janariak erostea, hemengo ekoizleei beharrean, egin dezaket; nire osasuna kontuan hartzen badut, baina ez produktua nondik datorren, agroekologikoa erosiko dut, pestizidarik gabe, nahiz eta elikagaien ekoizleek esplotatuta lan egin; modelo aldaketa nahi baldin badugu, berriz, osasuntsua dena erosiko dugu, kiwia edo sagarra (denboraldiaren arabera) eta fijatu egingo gara produktua zein baldintzatan eta nork ekoitzi duen.

Politika publikoek, orduan, agroekofeminista ez den modeloari, industrialari, ematen diote lehentasuna? Europar Batasuneko Nekazaritza Politika Bateratuaren [PAC, gazteleraz] laguntza ekonomikoak nora bideratzen diren ikusi baino ez dago. Pizgarriak ortu handiena daukanari ematen dizkiote, hedadura handieneko lursailak dituenari, berotegi handiena daukanari, traktore handiena erosi nahi duenari… Eta gehienak gizonezkoak dira. Ez laguntzak gizonezkoei baino ez dizkietelako eman nahi, baizik eta, normalean, haiek direlako modelo industrialarekin jarraitu nahi dutenak edo berau bultzatzen dutenak.

Emakumeek, historikoki, ez dute modelo industriala defendatu? Baserriaren modeloa, Euskal Herrian, urte luzez emakumeek babestu izan duten modeloa da. Autokontsumoa oinarri duen sistema da, eremu txikian egiten dena, lursaila zaintzen duena (kimikorik erabili gabe), eta natura eta gizakia lotzen dituena, baliabide naturalak errespetatuz eta merezi duten balioa emanez (urari, lurrari, haziei). Egun, badirudi hirietan hautsi egin dela gizakiak naturarekiko duen lotura, ahaztu egin dugula, baina baserriko modeloak erakusten duen moduan, izaki ekodependenteak eta interdependenteak gara: bata bestearen eta ingurunearen beharra dugunak. Balio horiek agroekofeministak dira, oraintsu eman diogun izendapenaren arabera, baina elikadura sistema hori ez da berria, antzinatik datorren zerbait baizik.

Zu Etxaldeko Emakumeak elkartearen parte zara (elikadura subiranotasunaren proposamenari lotutako andrazkoak batzen dituen kolektiboa). Bertan, agroekofeminismoa, baserriko munduaz gain, Hego Amerikako emakumeen sistemarekin ere lotzen duzue. Abya Yalako —gaztelerazko “Latino América” izendatzeko modu ez koloniala— landa eremuko emakumeengandik ikasi dugu: La Via Campesina proiektutik. Haien bitartez ikusi dugu lurraren defentsarako borrokaren garrantzia eta guztionak diren ondasunak berreskuratzeko indarra. Izan ere, Hego Amerikan, sistema industrialaren eta kapitalistaren parte diren enpresak herritarren eta beren lurren kostara aberasten ari dira; bereziki, gu bizi garen lurraldeko multinazionalak.

1990tik, munduan dagoen dibertsitatearen % 75 galdu dela jakin nuen aurrekoan, eta enpresa horiek izugarrizko eragina dutela galera horretan. Gaur egun, landare espezie guztien hazien % 60 hiru enpresaren artean kontrolatzen dituzte, Elikadura eta Nekazaritza Erakundeak, FAOk, emandako datuen arabera. Eta horrela, herritarrak elikagaien ekoizpenaren gaineko kontrola galtzen ari gara, haziak enpresei erosi behar dizkiegulako.

Horren aurka zer egin daiteke? Zerbatiken eta Maskilun Hazien Sarea elkartean gaude. Bere helburua “zaindariak” diren kideen bidez haziak gordetzea eta mantentzea da. Zeberion, adibidez, porruaren eta tipularen haziak dauzkagu hozkailuetan, eta modu horretan, ziurtatu egiten dugu bertako elikagaien gaineko kontrola guk geuk izatea. Bestalde, guztiona den ondasuna zaintzeaz gain, elikadura subiranotasuna babestu eta lurraldearentzat balio kulturala duen lehengaia zaintzen dugu.