[2023ko azaroaren 30ean argitaratutako elkarrizketa – Geuria 102] Lagun minak aspalditik, hainbat proiektu dituzte elkarrekin Janire Egaña galdakoztarrak (Galdakao, 1968) eta Itziar Ituño basauriarrak (Basauri, 1974). Azkena, ‘Bidaia-Die Reise’ ikuskizun multidisziplinarra. Beste hamar musikari eta dantzarirekin batera uztailean Alemanian estreinatu zuten obra eta azaroaren hasieran ekarri zuten Euskal Herrira, Gasteizera. Euskara, alemana eta gaztelania uztartzen dituen proiektu “bakar” honi buruz, elkarrekin bizi duten esperientziaz eta musikarekin duten harremanaz hitz egin dugu biokin, oso gustura.

‘Bidaia-Die Reise’ ikuskizuna. Zer da?
Itziar Ituño: Gai asko jorratzen dira. Bidaia kontzeptu moduan, metafora moduan, barnean duen guztia lantzen da. Bizitza den bidaia, herri batetik bestera egindako bidaiak, etorkinen bidaiak, norberaren barneko bidaiak… Kontzeptu bezala, zentzurik zabalenean hitz egiten da bidaiez. Eta gero jorratzen da musika, kantak, dantza eta interpretazioa.

Marcus Englert, Alos Quartet, Hika Teatroa eta Dangiliskeren arteko elkarlana da ikuskizuna.
I.I.: Istorio nahiko bitxia dago atzean. Marcus nirekin harremanetan jarri zen nire agentearen bitartez. ‘La casa de papel’ ikusi zuen semeek esanda, eta gero sareetan kuxkuxean ikusi zuen Dangiliske eta Ingot taldearekin musika egiten genuela. Nire agentearen bitartez berak konposatutako kanta heldu zitzaidan eta elkarrekin kanta hura kantatzeko proposamena luzatu zidan. Kanta alemanez zen: ‘Die Reise’.

Alemanez ba al dakizu, Itziar?
I.I.: Ez, nik ez dakit alemanez, eta hasieran pentsatu nuen: ‘Zelan kantatuko dut nik kanta alemanez?’. Baina gero, kanta entzunda, oso ederra iruditu zitzaidan eta erronka bezala hartu nuen. Belarriz ikasi nuen abestia, banekien gutxi gorabehera zer esaten zuen eta grabatu egin genuen. Eta hortik aurrera, Marcus ezagutu nuen, baita bere emaztea Ursula ere. Ursula pieza klabea izan da elkarlan honetan, bera izan baita ‘bidaia’ honetan motorra eta energia positiboa.

Argazkia: Ursula Maier

Eta forma eman zenioten ikuskizunari.
I.I.: Alos Quartet taldearekin ere kontaktatu zuen Marcusek, eta Xabi Zeberio taldeko kideak deitu zidan: “Aizu, zoro batek deitu dit alemanez eta galdetu gura nizuke nor den, zer den”. Batu ginen duela bi urte, Gabonetan, Basauriko Musika Eskolan eta proiektuaz berba egin genuen.

Ikuskizuna alemanez, euskaraz eta gaztelaniaz da.
I.I:: Hasierako ikuspegia zen kanta batzuk alemanez eta beste batzuk gaztelaniaz egitea, baina guk esan genion ez genuela gure burua ikusten horrelako formatu batean. Gu euskaldunak gara eta euskararen presentzia bermatu nahi genuela esan genion, eta prest agertu zen.

Eta zuk, Janire, zelan hartu zenuen proposamena?
Janire Egaña: Itziarrek aldez aurretik aipatu zidan, baina beste alde batetik, Agurtzane Intxaurraga Hika Teatroko zuzendariak deitu zidan 2021eko udan. Garai hartan eskumako eskua igeltsatuta neukan, erradioa eta kubitua apurtu bainituen. Niretzat erronka bat izan zen pentsatzea baietz esaten banuen are erronka handiagoa nuela sendatzeko.

Baina onartu egin zenuen azkenean erronka.
J.E.: Bai. Agurtzanek esan zidan oraindik urtebete neukala aurretik guztiz osatzeko, eta lasaiago geratu nintzen. Eta baietz esan nuen, baina ez erronkagatik bakarrik: hau guztia Itziarrekin egin ahal izatea eta aurrez aurre ezagutzen ez nituen musikariekin esperientzia bizitzea niretzat musika munduan heldutasun handiagoa lortzea zen.

Argazkia: Ursula Maier

Lehen abestia alemanez zela komentatu duzue. Baina musikak ez du hizkuntzez ulertzen, ezta?
J.E.: Gaztelaniaz eta alemanez grabatu zutenean entzun nuen nik abestia, eta lehenengoan esan nuen: alemanez ere askoz ere gehiago sentitzen dut. Politagoa eta ederragoa iruditzen zitzaidan, alemanez ezer ulertu barik! Gainera, aleman batek sortutakoa izanda, nire ustez, errespetua horri zor diogu. Are gehiago, hemen zenbat musika entzuten dugu alemanez? Ingelesez asko, baina alemanez ezer ez.
I.I.: Alemana oso hizkuntza ederra da musikarako. ‘Bidaia-Die Reise’ ikuskizunean hiru kanta daude alemanez, beste hiru euskaraz eta pare bat gaztelaniaz. Marcusen proposamena izan zen hori.

Aurtengo uztailean estreinatu zenuten ikuskizuna Alemanian, baina aurretik entsegurik egingo zenuten.
J.E.: Marcus etorri izan da hona. Izan ere, Bilboko Aleman eskolara etorri da lanera hiru urterako. Eta entseguak Aleman eskolan bertan egin genituen, auditoriumean.
I.I.: Hiru entsegu egin genituen. Estreinaldia Kapfenburg gazteluan izan zen (Alemania), bertan ospatzen den jaialdi batean, eta emanaldia baino sei egun lehenago joan ginen bertara entseguak bertan egitera. Egunero, denok batera, entseatzen genuen, egunero elkarrekin gosaltzen, bazkaltzen eta afaltzen genuen. Oso ederra izan zen hori. Udalekuetan egotea modukoa.
J.E.: Musika barnetegi baten antzekoa zen. Energia izugarria zegoen.

Eta, uztailaren 21a iritsi zen: estreinaldi eguna Kapfenburg gazteluko jaialdian.
J.E.: 1.200 pertsona etorri ziren jaialdira. Guk ez genekien, baina bertako musika festibala izen handikoa da. Urtero egiten da. Esperientzia ikaragarria izan zen.
I.I.: Guk zabaldu genuen jaialdia. Lehenengo kolpea guk eman genuen. Zoragarria izan zen. Sekulako muntaia egin zuten.
J.E.: Bigarren emanaldi bat ere egin genuen Alemanian, Schwäbisch Gmünd herrian. Hori antzoki itxi batean izan zen, baina mila lagun inguru bertaratu zen.
I.I.: Urduri egon beharrean, babestuta sentitzen ginen. Familia giroan. Eta horrek lasaitasuna ematen zigun.

Estreinaldia Alemanian izango zela eta ez Euskal Herrian, erabakita zegoen?
I.I.: Ez zegoen erabakita. Marcusen helburua obra Euskal Herrian estreinatzea zen. Victoria Eugenia edo Arriaga antzokietan atea jo zuen, baina Agurtzanek esan zion estreinatzeko lekua Alemania izan behar zela, eta gero ekarriko genuela Euskal Herrira. Horrela izan da eta, egia esan, oso ideia ona da.

Euskal Herrian azaroaren 4an estreinatu zenuten, Gasteizen.
J.E.: Hika Teatroak bideratu zuen Gasteizko estreinaldia. Principal antzokian izan zen. Antzerki Asteko lehen emanaldia egin genuen.
I.I.: Ikuskizun bezala garestia da: 12 pertsona gaude taula gainean. Baina Marta Monfort Principal antzokiko zuzendariak apustua egin zuen Gasteizen aurkezteko eta oso ondo joan zen: bete egin zen.

Baduzue beste emanaldirik programatuta?
J.E.: Hainbat antzoki begiratu dituzte, baina oraindik ez dago ezer itxita. Gasteizen estreinatu eta gero, nik uste dut emanaldi gehiago aterako direla; denbora kontua da. Horrelako ikuskizunik ez dago: multidisziplinarra eta modu horretakoa eta, gainera, Alemania eta Euskal Herria lotzen dituena.
I.I.: Niri gustatuko litzaidake Basaurin, Social Antzokian, aurkeztu ahal izatea. Kritika onak jaso ditu eta ziur beste emanaldi batzuk aterako direla.

Hego Uribeko bi lagun min zarete. Zer suposatu du zuentzat bidaia hau batera egiteak?
I.I.: Ederra izan da! Gainera, kanta bat sortu genuen Janirek eta biok beren-beregi obra honetarako. Janirek bazeukan melodia konposatuta, ‘Emari’ film laburrerako egindakoa, eta horri letra gehitu genion. Gure bidaia da, biona. Bizitza bera eta zelan goazen heriotzara, eta zer gelditzen den horren ostean, hori kontatzen dugu. Eszenatokira ateratzen garenean gu biok, berdin zaigu nor dagoen aurrean. Hori momentu magikoa da, ederra! Gero gurekin datoz dantzariak eta Alos Quartetekoak, eta eztanda sortzen da!
J.E.: (Hunkituta) Ez dakit deskribatzen, egia esan. Opari bat da Itziarrekin batera hau egitea. Gu bion artean daukagun maitasunaren adierazle artistikoa da, eta igarri egiten da. Konexio berezi bat sortzen da, ez dugu ezer berezirik egiten horretarako: bihotzetik ateratzen den zerbait da.

Ez dugu Dangiliske taldeaz berba egin. Duela 20 urte inguru sortutako proiektua da.
J.E.: Aspaldi Santurtziko lagun batekin hasi nintzen jotzen, Efrenekin. Eta behin, Basaurin egin zuten manifestazio batean (ez dakit zein manifestazio zen) musikariak nahi zituzten eta Efren eta biok animatu ginen. Eta Efrenek Itziarri galdetu zion ea animatuko zen panderoa gurekin jotzera. Eta hortik aurrera kontzertu txikiak egiten hasi ginen, batez ere, guk ondo pasatzeko. Adibidez, triki-poteoak egiten genituen. Gero, Kilker dantzaria ezagutu genuen eta plaza-dantza egiten hasi ginen. Horrela urte asko eman ditugu. Ondoren pandemia etorri zen eta momentu honetan proiektua geldirik dago.

Ingot taldean ere aritu zarete. Dangiliskerekin harremanik ba al du?
I.I.: Bai, erabateko harremana! Dangiliskeko baxu-jotzailearen, Juanperen, ideia izan zen. Hasieran bertsioak egiten hasi ginen, eta gero guk geuk konposatutako musika eta letrak sortzen hasi ginen. Joko bat bezala hasi genuen, baina hor gabiz.

Musikarekin harreman estua duzue. Noiz izan zenuten lehen harremana musikarekin?
J.E.: Nik, oso txikitatik. Aitak eta amak solfeoa ikasi nahi nuen galdetu zidaten. Nik ez nekien solfeoa zer zen ere, baina baietz esan nuen. Pianoa edo akordeoia jotzeko aukera izan nuen, eta ez dakit zergatik akordeoia aukeratu nuen. Barrutik poza ematen didan zerbait da. Basaurin hasi nintzen ikasten, Bentako plazako pisu batean Maite izeneko irakaslearekin. Beragandik asko ikasi nuen, eta nigan eragin handia izan zuen: balio dudala esan zidan.
I.I.: Hamar urterekin izena eman nuen solfeoa ikasteko akademia partikular batean, Astotxoetatik gertu etxe batean. Metodologia aspergarria zen niretzat, Bilboko kontserbatoriora eraman gintuzten azterketa egitera. Utzi egin nuen, oso oroitzapen latza daukat. Gero balletean izena eman nuen eta hortik datorkit erritmoarena; musika presente egon da horretan nire bizitzan. Ondoren, Gotzon Barandiaranek pandero bat oparitu zidan eta jotzen ikasi nuen. Hainbat perkusio tailer ere egin dut. Dangiliskerekin abesten lotsa handia sentitzen nuen, baina mugak gainditzen joan naiz eta erosoago sentitzen. Hala ere, musika ez da nire konfort lurraldea; interpretazioan askoz hobeto moldatzen naiz.

Duela gutxi Madonnak berriro euskarari keinu egin dio. Ez da munduan artista bakarra euskara modu batean edo bestean plazaratzen duena: Rozalén, Silvio Rodriguez edo Julieta Venegas ere entzun ditugu euskaraz abesten. Zergatik da euskara horren erakargarria hemendik kanpo?
J.E.: Ba, egia esan, ez dakit. Beharbada ate batzuk zabaldu dira euskara nazioarteratzeko. Ezagutzen hasi da. Madonnak, adibidez, kasualitatez ezagutu zituen Kalakanekoak eta ate bat zabaldu zitzaion. Kasualitate batzuk sortu dira azken urteetan: esaterako, ‘La casa de papel’ telesailak sare sozialetan izan duen oihartzunak ekarri du Itziarren bidez euskara hemendik kanpo ere ezagutzea.
I.I.: Nik uste dut badagoela zer edo zer. Gogoratzen dut ‘Loreak’ filma Estatu Batuetan estreinatu zela eta hurrengo egunean Washington Postek zutabe bat publikatu zuen esanez hizkuntza exotiko bat entzun nahi duenak, historiaurretik datorrena, zahar-zaharra, hortxe dauzkala euskara eta ‘Loreak’. Daukagun altxorrik handiena da: hain hizkuntza txiki batek, herri txiki batekoa, zelan iraun duen bizirik gaur arte. Uste dut jendea hasi dela horretaz jabetzen. Rozalének esan zidan ‘Xalbadorren heriotzean’ abestu, Youtuben eta Spotifyn eskegi eta bisita gehien eduki duen kanta hori izan dela. Jende askok ez duela ulertzen euskara, baina zerbait pizten duela kantak edo hizkuntzak. Abestiak Rozalén ere hunkitu zuen, jakin barik esanahia zein zen.
J.E.: Hor indar bat dago. Askotan pentsatzen dugu euskara oso txikia dela, eta beharbada oso handia da.